Boek 1 post 28: p. 445 - 449
Waar waren we gebleven? Er komt een beetje de klad in de structuur van mijn (vijf-)daags lezen en schrijven. Het heeft dit keer weinig met de inhoud te maken maar meer met mijn gemoed. Waarom had ik deze taak ook weer op me genomen? Juist, om me elke dag ergens aan te committeren, een vaste meditatie, bij wijze van. Het bijhouden van deze blog vervult precies die functie - het geeft me een herhalend doel. Maar het gaat niet zonder moeite. Ik moet opnieuw mijn krachten verzamelen om de taak waar ik mij op toegelegd heb getrouw te blijven uitvoeren. Het lezen van 15 pagina's per dag is niet zozeer een probleem (alhoewel dat er ook wel eens bij inschiet), maar het 'verwerken' en samenvatten daarvan wel. Ik zal me dan soms ook over iets kortere passages ontfermen en niet strikt 15 pagina's behandelen. Soms zijn er echter stukken waarbij het weer gemakkelijker is om 20 pagina's aaneen samen te vatten. Enige variatie daarin zal dus vaker voorkomen.
Een bijkomstigheid is dat mijn liefde voor de klassieke muziek sinds enige weken weer opleeft. De klassieke muziek en ik hebben een lange relatie, maar het afgelopen jaar kon ze me niet in vervoering brengen. Ik heb maanden aaneen niets willen luisteren. Het was stil in mijn huis, en in mij. Hoewel de stilte mij doorgaans evenveel schenkt als dat ik van de muziek mag ontvangen, was deze stilte geen geschenk. Ik kon simpelweg geen muziek verduren en de stilte was me evenzeer ondraaglijk. Maar nu, mijn instinctief gecreëerde traditie om in de herfstmaanden de symfonieën van Beethoven te luisteren (welk jaargetijde past immers beter bij zijn onstuimige orkestwerken?!) is ondanks mijn indolentie ten opzichte van bijna alles, toch overeind gebleven. Hoe heb ik al die tijd zonder gekund? Dank u Ludwig, dat gij mij weer terug hebt geleid naar het pad van vervoering.
Freud daarentegen was - voor zover ik weet - geen uitgesproken muziekliefhebber. Het schijnt dat hij zichzelf a-muzikaal noemde en weinig muziek beluisterde. Ondanks dat "gebrek" is er diverse literatuur beschikbaar over de relatie tussen de psychoanalyse en muziek. Ik kwam laatst een psychoanalytisch boek tegen waarvan de titel me bijzonder aansprak ("Between couch and piano") - hij prijkt al een tijdje bovenaan mijn Bol.punt.kom-verlanglijst. Wellicht dat de goede Sint....? Wie weet. Waarom nu deze persoonlijke noot over klassieke muziek? Misschien heb ik - naast mijn liefde voor lezen en schrijven, bijna geen inniger binding met een ander aards genot dan met de muziek. Om al dit geschrijf voor mijzelf en de lezer iets aangenamer te maken deel ik dan ook graag af en toe mijn passie voor de klassieke muziek. In de hoop toch ook de minder 'beluisterde' lezer het hart warm te maken voor deze "hoogste vorm van kunst". Want zoals Richard Wagner zei:
"De muziek begint daar waar de macht van het woord stopt."
En over het woord, de taal, komen we nog veel te spreken - immers waar Freud geen man van de muziek was, was hij dat des te meer van de taal.
Dan verder met de inhoud. Vandaag het vervolg van de 'Voorlopige mededeling', het eerste hoofdstuk van de Studies over Hysterie. Tot nu werd uitgelegd dat het herleiden van de hysterische symptomen naar (traumatische) gebeurtenissen uit de kindertijd en het opnieuw beleven en afreageren van het vrijgekomen affect/gevoel, het effect sorteerde dat de hysterische symptomen verdwenen.
Vervolgens adresseren de heren een nieuwe, belangrijke vraag: hoe komt het dat allang vergeten ervaringen uit het verleden zo intensief doorwerken en dat de herinneringen eraan niet slijten? De meeste ervaringen - en de herinneringen daaraan - vallen namelijk aan slijtage ten prooi. Zij zeggen hierover het volgende: (p. 445-446)
"Het verbleken of affectloos worden van een herinnering hangt van verscheidene factoren af. Vooral is in dit verband van belang of op de gebeurtenis die het affect veroorzaakte, al dan niet krachtig werd gereageerd. Onder reactie verstaan wij hier de hele scala van willekeurige en onwillekeurige reflexen waarin, zoals de ervaring uitwijst, de affecten zich ontladen: van huilen tot wraakacties. Vindt deze reactie in voldoende mate plaats, dan verdwijnt daardoor een groot deel van het affect; onze taal bevestigt dit dagelijks waar te nemen feit door uitdrukkingen als uitrazen, uithuilen en dergelijke. Wordt de reactie onderdrukt, dan blijft het affect met de herinnering verbonden. Een belediging die al is vergolden, al is het maar verbaal, wordt anders herinnerd dan een belediging die voor lief moest worden genomen. De taal erkent ook dit verschil in psychische en lichamelijke gevolgen en noemt zeer tekenend juist het zwijgend verduurde lijden 'krenking'. De reactie van de gedupeerde op het trauma sorteert een volledig cathartisch effect eigenlijk alleen wanneer ze een adequate reactie is, zoals wraak. Maar in de taal vindt de mens een surrogaat voor de daad, met behulp waarvan het affect bijna even sterk kan worden afgereageerd. In andere gevallen is het praten juist zelf de adequate reflex, als klacht en als uitspreken van een kwellend geheim (biecht!). Als deze reactie door een daad, woorden of in de lichtste gevallen door huilen niet plaatsvindt, behoudt de herinnering aan het voorval vooreerst haar affectieve toon."
Ik heb een paar zinnen opgelicht omdat ik deze erg kernachtig vindt. Elke gebeurtenis die op een mens enige indruk (psychisch of emotioneel - maar dat woord gebruiken zij niet) kan maken zal dus, indien er door de persoon adequaat/krachtig op wordt gereageerd, niet tot een trauma verworden. Het vergezellende affect wordt namelijk direct ontladen en zal niet 'klem' komen te zitten, zoals Paul Verhaeghe het mooi verwoordt als een 'ingeklemd affect' (wellicht heeft hij die term van Freud geleend?). Alhoewel deze theorie volledig toegespitst is op de hysterie, zal dit toch ook voor traumata in bredere zin gelden. Lezen we hier niet de basis van het ontstaan van alle vormen van psychotrauma, ongeacht op welke wijze het trauma zich later omzet in symptomen? Wat denken jullie?
In deze uitleg wordt ook een eerste brug geslagen naar het instrument van de taal; de taal als surrogaat voor de daad. Een duidelijke verwijzing naar de helende werking van de taal dus. Hoe kan het dan ook anders dan dat zij een therapie ontwikkelen die volledig op taal zal berusten. Hier zien we de basis al gelegd worden voor de psychotherapie die de heren zullen introduceren, als nieuwe behandelmethode naast de reeds bestaande fysisch georiënteerde behandelingen die destijds gangbaar waren.
Maar een ander belangrijke aspect wordt ook geïntroduceerd. Het afreageren is niet het enige middel dat de mens tot zijn beschikking heeft om een ondergaan trauma goed af te wikkelen: (p. 446)
"De herinnering eraan [aan het trauma] wordt, ook als ze niet wordt afgereageerd, in het grote complex van associaties opgenomen, ze neemt dan haar plaats in naast andere, wellicht daarmee strijdige ervaringen en wordt door andere voorstellingen gecorrigeerd. Na een ongelukkig bijvoorbeeld voegt zich bij de herinnering aan het gevaar en bij de (getemperde) herhaling van de schrik de herinnering van het verdere verloop, de redding, en het besef van huidige veiligheid. De herinnering aan een krenking wordt gecorrigeerd door het rechtzetten der feiten, door overwegingen van eigenwaarde en dergelijke, en zo slaagt de normale mens erin door middel van associatie het begeleidende affect te laten verdwijnen. Daarbij komt nog het algemene uitwissen van indrukken, het verbleken van herinneringen, dat wij 'vergeten' noemen en dat vooral de affectief niet langer werkzame voorstellingen doet slijten."
Het opgenomen worden van de gebeurtenis (en de herinnering daaraan) in de reeks van ervaringen en associaties kan het ontstaan van een trauma dus doen voorkomen - sterker nog, zo zal het veel gebeurtenissen waarschijnlijk vergaan. Al zullen veel gebeurtenissen als zodanig misschien vergeten worden, ze kunnen deels ook onbewust opgeslagen worden (in het impliciete geheugen) en leidend worden in de vorming van de persoonlijkheid. Psychoanalyticus Antony Ladan heeft hier veel over geschreven, ontzettend interessant werk over het impliciete geheugen en hoe gebeurtenissen niet meer bewust herinnerd worden maar 'gehandeld/geleefd'. Ze zijn als het ware onderdeel geworden van wie we zijn en in het bijzonder van onze interactiepatronen met anderen. Voor een paar van Ladan's werken: zie hier een synopsis van zijn boek 'Het vanzelfzwijgende', een recensie over zijn boek "Het wandelend hoofd" en een zeer recent artikel in het Tijdschrift voor Psychoanalyse over de werking van impliciete relatiepatronen in de overdracht.
Bij de aan hysterie lijdende patiënten van Freud en Breuer merken zij op dat de significante herinneringen onder hypnose 'wonderbaarlijk fris en met hun volle affectieve lading' maar dat deze tegelijkertijd volledig ontbreken aan het geheugen wanneer de patiënt in een normale psychische toestand verkeert. Bepaalde herinneringen zijn kennelijk niet gesleten, en wel omdat ze corresponderen met trauma's die onvoldoende zijn afgereageerd (p. 447). Dat de trauma's onvoldoende zijn afgereageerd kan vervolgens komen doordat de patiënt ze verdringt uit zijn bewuste denken en dus van verdere associatie uitsluit. Een andere mogelijkheid is dat ze ontstaan zijn in een niet bewuste, zeer verlammende toestand, bijvoorbeeld onder hevige schrik, waardoor eveneens geen associatieve verbinding tot stand heeft kunnen komen.
Morgen verder. Nu slapen.
Lieve Mariël,
Onder het genot van een stukje Beethoven, wil ik je even laten weten dat ik je doorzettingsvermogen bewonder. Je ploetert door de vaak saaie kost ( voor mij i.i.g. saai, maar hopelijk voor anderen niet ) en maakt er weer wat van. Inhakend op deze blog raad ik je The Sinner, een Netflix serie, aan. Wellicht biedt het je een andere vorm van ontspanning. Het thema zal je aanspreken, denk ik zomaar!
Groetjes, Ella