Misschien hadden jullie vorige week op de Facebook-pagina van Reading Freud al een aankondiging voorbij zien komen van de cursus over Freud die in Maastricht, Sittard en Roermond wordt gegeven?
Cultuurhistoricus Bart Jan de Graaf verzorgt deze zevendelige reeks met als titel: Freud - pionier van de laatste wildernis.
Gisteravond ben ik afgereisd naar het zuidelijke Sittard om de eerste lezing bij te wonen. De timing van deze cursus is perfect; ik ben net een maand met mijn blog bezig en per toeval kom ik deze cursus tegen, die een mooie historisch-filosofische context en inkijk geeft in de werken van Freud die ik nu lees (en nog ga lezen).
Na de cursus reed ik in het donker naar huis, luisterend naar Dvořák's 9e symfonie Aus der neuen Welt - één van mijn persoonlijke favorieten. De 'nieuwe wereld' (Amerika) waar de (evenals Freud) van oorsprong Tsjechische componist deze weelderige, avontuurlijke muziek op inspireerde. Dvořák en Freud moeten tijdgenoten geweest zijn, want hij schreef de symfonie in 1893 - niet lang voor het jaar waarin ik nu ben aanbeland met de werken van Freud (1894-95). De muziek deed me denken aan de titel van de cursus die ik zojuist had bijgewoond: pionier van de laatste wildernis.
Zoals Dvořák de nieuwe wereld verkende en zijn impressies tot een machtige, melodieuze compositie transformeerde, zo ontdekte Freud de nog onontgonnen wereld van de menselijke ziel - en haar wildernis. Wat me op deze avond zo mooi helder werd was de vernieuwing die Freud bracht toen hij de fysiologische wetenschap achter zich liet en de weg van de psyche verkoos. Ik begreep opnieuw wat Freud tot de pionier maakte die hij was. Sinds ik met deze blog begonnen ben vragen mensen me soms wat Freud nu zo speciaal en bekend maakt(e). Ik heb daar vanzelfsprekend een mooi antwoord voor klaar, maar tijdens de lezing werd me de belangrijke historische plaats die Freud inneemt in de geschiedenis van de moderne mens weer duidelijk. Een mooie schets van de tijdsgeest en plaats waarin Freud opgroeide - het 19e eeuwse Wenen - waarin hij kennis maakte met de empirische wetenschap, zette de toon voor de invloeden waaronder Freud uitgroeide tot de genie die hij zou worden. Freud, die opgeleid was om vanuit de positivitische stroming de mens als fysisch onderzoeksobject te benaderen, zou de bekendste arts worden die de neurologische, fysische benadering losliet en de psychische mechanismen ging onderzoeken; die van de menselijke ervaring. Geen hersenafwijking, laesie of klap op het hoofd zou de oorzaak van de neurosen zijn, neen, een verdrongen herinnering, niet tastbaar en fysisch aan te duiden in het lichaam, werd zijn verklaring.
Hij was het die ontdekte dat onze rationaliteit gigantisch overschat werd en dat onder de gepolijste oppervlakte van aanpassing en orde een ijsberg van irrationaliteit, emoties, driften, en verdrongen impulsen schuilgaat. "Revolutionair", zo noemde Bart Jan deze ontdekkingen van Freud. En dat zijn ze. Verguisd en afgedaan als kwakzalverij - dat ook. Net als Darwin - die de mens reduceerde tot afstammeling van de apen, confronteerde Freud de mens met zijn onwetendheid over zichzelf. Niet voor niets schreef hij dat 'het ego geen meester in zijn eigen huis is'. Er zijn onbewuste krachten in het spel waar we slechts beperkt weet van hebben, laat staan controle over uitvoeren. 'Verdringing' werd een centraal begrip in Freud's kijk op de psyche. Om universele uitspraken te kunnen doen over de psychische mechanismen die hij destilleerde uit de verhalen van zijn patiënten, greep Freud naar het verleden. Aan de hand van de verhalen uit de mythologie probeerde hij de psyche te beschrijven (Narcissus - narcisme - het Oedipuscomplex) en het beeld van de mens te reconstrueren. Net zoals hij dit in zijn psychoanalyse deed; daar waar we geen directe toegang meer toe hebben zijn alleen nog resten van vindbaar in het heden en daarmee kunnen we, net als de archeoloog, enkel het verleden reconstrueren. Vandaar ook Freud's grote collectie van en fascinatie voor archeologie.
Freud heeft niet alleen de psychologie beïnvloed, maar ook ons alledaagse denken, onze kijk op de maatschappij en onszelf. Niet al zijn denkbeelden zijn overeind gebleven, maar hij was de eerste die op deze wijze hypothetiseerde over de menselijke geest. Nog steeds maken we gebruik van zijn inzichten over het belang van de kindertijd in ons volwassen leven, de rol van het onderbewuste, de afweer, projectie, overdracht, ga zo maar door. Geen wonder dat Freud tot de 100 meest invloedrijke personen van de twintigste eeuw werd gerekend. Een mooie start van de cursus! Sluit u aan!
