Boek 3 post 12: pagina 340 - 363 (totaal aantal gelezen pagina's: 1800)
Der Witz und seine Beziehung zum Unbewussten, onder deze titel werd het volgende uitgebreide werk van Freud uitgegeven in 1905. In Nederland werd het pas in 1988 vertaald als De grap en haar relatie met het onbewuste. Dit 'boek' in deel 3 van de Werken van Freud, telt een ruime 200 pagina's. We zullen ons er de komende weken over buigen.
Het was Freuds vriend Wilhelm Fliess die bij het lezen van de drukproeven van De droomduiding opmerkte dat de dromen die Freud beschreef veel grappen bevatten. Maar Freud had dit ook zelf al gesignaleerd en begon zich meer in deze materie te verdiepen, mede geïnspireerd door de werken van een zekere Theodor Lipps, die zowel werken over het onbewuste als ook over humor publiceerde.
In 1905 werkte Freud aan meerdere belangrijke werken gelijktijdig: 'de ziektegeschiedenis van Dora', 'Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit' en 'De grap...". Ernest Jones schreef in zijn biografie (over Freud) dat Freud de manuscripten van de twee laatstgenoemde werken op twee naast elkaar staande tafels had liggen en 'al naar gelang zijn muts stond nu eens aan het ene, dan weer aan het andere' schreef. Beide boeken zagen ook bijna gelijktijdig het licht, maar de precieze data staan niet vast.
In tegenstelling tot een aantal andere, uitgebreide werken die Freud schreef werd 'De grap...' in latere drukken nauwelijks aangepast, maar slechts aangevuld met een paar kleine toevoegingen. De redactionele inleiding van het boek vermeldt dat dit ook aan de aard van de materie te wijden zou kunnen zijn. 'De grap...' valt wat uit de toon in relatie tot de andere werken van Freud. Freud zou er in zijn latere werken zelden naar verwezen hebben, behalve dat het 'mij destijds een eind van mijn weg afvoerde' (college XV inleiding tot de psychoanalyse -1916); en in zijn 'Zelfportret' (1925) schrijft hij er zelfs met een ietwat geringschattende toon over. Pas in 1927 bezoekt hij het onderwerp nog een keer, in een korte studie 'De humor'.
Ernest Jones noemt het boek over de grap Freuds minst bekende werk. De redactionele inleiding noemt echter dat het een schat aan zeer interessant materiaal bevat. Grote delen komen in geen van Freuds andere werken voor, en nergens kan men (behalve in De droomduiding) zulke gedetailleerde voorstellingen van gecompliceerde psychische processen aantreffen als in dit werk.
'De grap en haar relatie met het onbewuste' is opgedeeld in drie delen en elk deel bevat meerdere paragrafen:
Vandaag lezen we van het Analytisch deel de 'inleiding' en maken we een begin met 'de techniek van de grap'.
De inleiding geeft een opsomming van andere auteurs die al over dit onderwerp schreven vóór Freud. Daarin wordt de grap onder andere via een aantal zienswijzen beschreven (een 'speels oordeel', 'de zin in de onzin', 'ongelijksoortige zaken' met elkaar in verband brengen, dat wat 'verborgen is' aan het licht brengen), maar geen daarvan voorziet ons van een dieper psychologisch begrip. Freud stelt de vraag waarom het van belang is de grap te onderzoeken? Gezien het feit dat alle psychische processen nauw met elkaar samenhangen, kan men vooraf de waarde die het onderzoeken van minder gebruikelijke gebieden (zoals humor) oplevert voor andere gebieden nog niet taxeren. Met andere woorden: door het gebied van de grap te onderzoeken, leren wij ook over andere psychische gebieden en daarvoor moet men het wel eerst onderzoeken, anders weten we niet wat we over die psychische gebieden kunnen leren. En de positie van de grap in de samenleving is daartoe ook relevant:
Gememoreerd zij ook welke eigenaardige, welhaast fascinerende bekoring de grap in onze samenleving uitoefent. Een nieuwe grap werkt bijna als een gebeurtenis van het meest algemeen belang; ze gaat als de nieuwste zegetijding van mond tot mond. Zelfs mannen van betekenis, die het de moeite waard vinden te vertellen hoe zij geworden zijn wie ze zijn, welke steden en landen zij hebben gezien en met welke eminente mensen ze zijn omgegaan, achten zich niet te goed in hun levensbeschrijving op te nemen dat ze deze en gene voortreffelijke grap hebben gehoord. (p.352)
In de paragraaf ' de techniek van de grap' schetst Freud de verschillende manier waarop grappen vervaardigd worden. Later in de paragraaf geeft Freud een overzicht van de verschillende technieken, vandaag de eerste twee, die erg op elkaar lijken.
De eerste grap die Freud ontleedt draait om een mengwoord. Hij besteedt er nogal veel woorden aan om dit uit te leggen, wat toch eigenlijk bij het lezen van de grap al vrij snel duidelijk is. Het gaat om een samenvoeging van twee woorden, die in zichzelf eigenlijk twee zinnen en twee gedachten vertegenwoordigen, die afzonderlijk van elkaar niet geestig zijn, maar pas hun geestigheid vinden in de samenvoeging ervan.
Het gaat om een grap uit een boek (dus niet een eigen grap van Freud): het gaat om een gewone man die bij een rijke baron Rothschild op bezoek gaat en zegt: 'En zo waar als God mij alle goeds zal geven, doctor, ik zat naast Salomon Rothschild, en hij behandelde me helemaal als zijn gelijke, heel familionair.'
Dit laatste woord (het mengwoord), vertegenwoordigt twee zinnen/gedachten, namelijk:
1. de heer Rothschild behandelde de man heel familiair, dus alsof het familie was
2. voor zover een miljonair dat (vriendelijke, familiaire) klaar kan spelen (dus voor zover een een miljonair vriendelijk kan zijn)
Het nieuwe gevormde woord familionair bevat dus beide gedachten, waardoor de tweede zin (over miljonair) achterwege gelaten kan worden. We zien hier de verdichting terugkomen, een term die on inmiddels bekend is geworden uit De droomduiding. Naast verdichting is er tevens sprake van substituutvorming: het mengwoord familionair is het substituut van de twee eerder genoemde gedachten. Juist dit mengwoord wordt de drager van de tot lachen dwingende werking van de grap. Maar waarom?
Freud stelt de vraag: In hoeverre kan een talig verdichtingsproces plus substituutvorming door een mengwoord ons lust verschaffen en aan het lachen maken?
Juist, daar willen we graag een antwoord op, maar dat stelt hij uit tot hij eerst alle technieken waarvan de grap zich bedient doorneemt. Een aantal andere grappen volgens hetzelfde principe volgen hierna, waarvan er enkele ook voor de Nederlandse lezer wel grappig zijn: (p.357-358)
- Alcoholidays (samensmelting van alcohol en holidays)
- oude mensen hebben de neiging in anecdottage te vervallen (een samenvoeging van ancedote en dottage (kinds geleuter)).
- Een jongeman wiens vriend verbaasd constateert dat hij getrouwd is als hij de trouwring van zijn vriend ziet: Wat? roept hij uit, ben je getrouwd? Ja, luidt het antwoord, 'treuring maar waar'. De grap is voortreffelijk; in het woord treuring komen beide componenten samen: het in 'treuring' veranderde woord trouwring èn de zin 'treurig maar waar'.
Een andere variant binnen de grappen door middel van verdichting, zijn die in combinatie met een lichte modificatie, dus een wijziging in de formulering. Een voorbeeld: (p.362)
Een man zegt over een andere man het volgende: 'hij had een grote toekomst achter zich.' Deze grap sloeg op een jonge man die door zijn opvoeding en persoonlijke eigenschappen veel voorspoed en leiderschap in het verschiet had liggen, maar door veranderende politieke tijden zou hij niet aan de macht komen. De bondigste gereduceerde formulering waardoor men deze grap zou kunnen vervangen, zou luiden: 'De man had een grote toekomst voor zich, maar daarmee is het nu afgelopen'. De verdichting zit hem in het vervangen van de laatste (bij-)zin in de nieuwe uitdrukking toekomst achter zich. Daardoor hoeft de laatste zin ('maar daarmee is het na afgelopen') niet meer uitgesproken te worden, en de modificatie is natuurlijk het woordje voor dat vervangen is door achter.
In deze paragraaf zullen nog meer 'graptechnieken' volgen. De stand tot zover hebben we:
I Verdichting
a plus mengwoordvorming
b plus modificatie
Later meer.
