Boek 3 post 10: pagina 319 - 326 (totaal aantal gelezen pagina's: 1764)
Tussen 'Psychopathologie van het dagelijks leven' (1901) en 'De grap en haar relatie met het onbewuste' (1905), beide werken ongeveer 200 pagina's tellend, schreef Freud twee korte artikelen. Vandaag de eerste daarvan: 'De psychoanalytische methode van Freud' (Die Freudsche psychoanalytische Methode), geschreven in 1903 en gepubliceerd in een boek van L. Löwenfeld over dwangneurosen in 1904.
In dit korte artikel legt Freud zijn psychoanalytische kuur uit, nadat hij daar de nodige veranderingen in had aangebracht sinds haar ontstaan als 'cathartische methode' (Breuer en Freud), waarbij hypnose nog werd ingezet. Enkel het liggen op de bank is uit deze beginselen overgebleven. Juist de horizontale positie is zo kenmerkend gebleven voor de psychoanalyse. Divan, sofa en bank zijn dan ook haast synoniemen geworden voor de beoefening van de duidingskunst, zoals Freud in dit artikel zijn methode met enige trots bestempelde. Velen denken bij het woord psychoanalyse en zelfs bij psychotherapie nog altijd direct aan een bank waarop men liggend plaatsneemt. Er zijn vele boeken geschreven en fotoboeken gemaakt over een verscheidenheid aan divans die dienst doen als therapeutisch meubilair in de psychoanalytische praktijk. Er zijn zelfs banken naar Freud vernoemd!
Een greep uit de grote collectie van boeken geschreven over de sofa/bank in relatie tot de psychoanalyse.
Nu dan het artikel: we lezen er niet veel in wat we niet al weten, maar na het doorwerken van de twee uitgebreide werken 'De droomduiding' en 'Psychopathologie van het dagelijks leven', is het wel even geleden dat we Freud zo geprononceerd over zijn therapeutische methodiek hebben horen vertellen. Ik vond het weer een erg boeiend stuk om te lezen - al telt het slechts zes pagina's - omdat het in korte en bondige taal precies uitlegt hoe men de analytische kuur dient toe te passen. Het is tot nu toe één van de weinige stukken waarin Freud niet in de eerste persoon schrijft, maar in de derde. Het is duidelijk dat hij met dit artikel een samenvatting van zijn methode wilde bieden aan een publiek dat daar nog onbekend mee was. Het artikel schetst de geschiedenis van het ontstaan van Freuds methodiek vanaf zijn eerste werk met Breuer (cathartische methode, suggestie, hypnose). Hij recapituleert eerst zijn theorie over symptomen, waar de psychoanalytische behandeling zich op concentreert:
[H]et symptoom neemt de plaats van onderdrukte, niet tot het bewustzijn doorgedrongen psychische processen in, is dus een transformatie (conversie) van deze processen. Het therapeutische succes van hun [Breuer en Freuds] methode verklaarden zij uit de afvoer van het tot dusver als het ware beklemde affect dat aan de onderdrukte psychische acties had gekleefd (afreageren). (p.321)
Zoals we weten lagen aan de onderdrukte en verdrongen affecten trauma's ten grondslag. Wat het hypnotiseren bleek te bemoeilijken was dat het symptoom vaak ontstaan was door een reeks van traumatische indrukken, in plaats van slechts één traumatische ervaring. Freud stapte af van de hypnose omdat niet elke patiënt hypnotiseerbaar bleek te zijn. Bovendien leek het hypnotiseren slechts kortdurende resultaten op te leveren. Het is duidelijk dat Freud zocht naar iets dat meer fundamenteel en duurzaam was. Dat vond hij in de psychoanalytische methode, gebaseerd op vrije associatie, hoewel hij juist die term hier niet noemt. Hij legt zijn methode als volgt uit:
Hij [Freud] behandelt tegenwoordig zijn patiënten door hen zonder beïnvloeding van andere aard comfortabel op een sofa te laten liggen, terwijl hijzelf aan hun blik onttrokken, op een stoel achter hen zit. Ook het sluiten van de ogen verlangt hij niet van hen, en hij vermijdt elke aanraking alsook elke andere procedure die aan hypnose zou kunnen herinneren. Zo'n sessie verloopt dus als een gesprek tussen twee even wakkere personen, van wie de één zichzelf elke spierspanning en elke afleidende zintuiglijke indruk bespaart die hem bij het concentreren van zijn aandacht op zijn eigen psychische activiteit zouden kunnen storen. (p.322)
De hypnose die voorheen onderdeel van de behandeling was, had patiënten een verruiming van het bewustzijn gegeven waarin herinneringen en voorstellingen rijkelijk beschikbaar waren. Door de hypnose uit de behandeling weg te laten moest Freud op een andere manier de toegang tot het onbewuste bewerkstelligen. Hij ontdekte in de invallen van de patiënten, oftewel in de ongewilde, meestal als storend ervaren en daarom terzijde geschoven gedachten die de samenhang van een beoogd verhaal plegen te doorkruisen, een substituut voor de hypnose.
Om zich van deze invallen te verzekeren vraagt hij de patiënten zich in hun mededelingen te laten gaan 'zoals men dat bijvoorbeeld in een gesprek doet waarbij men van de hak op de tak springt'. Hij drukt hen op het hart, voordat hij hen uitnodigt hun ziektegeschiedenis gedetailleerd te vertellen, om alles te zeggen wat hun daarbij door het hoofd speelt, ook al denken zij dat het ongebruikelijk, irrationeel of onzinnig is. Doch met speciale nadruk wordt van hen verlangd dat zij geen gedachte of inval van mededeling uitsluiten omdat deze mededeling beschamend of pijnlijk voor hen is. (p. 323)
Uit het volgen van de ziektegeschiedenissen van zijn patiënten deed Freud de observatie dat er hiaten, verwarringen of een gebrek aan samenhang in hun verhalen optraden, waardoor het resultaat onbegrijpelijk leek. Juist dit vertoon van geheugenverlies zag Freud als belangrijke spil in de ziektegeschiedenissen van de neurotici.
Bij het aandringen om deze leemten in de herinnering terug te halen uit het geheugen, merkte Freud dat zijn patiënten weerstand boden, dat zij de invallen met eigen kritiek probeerden terug te dringen. Hieruit concludeerde hij dat de amnesieën, de gaten in het geheugen, het resultaat van verdringing moesten zijn en dat de onlustgevoelens het motief hiervoor waren. De factor van de weerstand werd het fundament van zijn theorie. Alle invallen die patiënten terzijde schoven, belangwekkende en minder belangwekkend lijkende, beschouwde hij als derivaten van verdrongen psychische producten, ofwel vervormingen daarvan. Tot die vervormingen behoren natuurlijk ook de dromen, en alle in 'Psychopathologie van het dagelijks leven' aan bod gekomen faalhandelingen, waarin het onbewuste door middel van verdichting en vervorming/verschuiving, naar de oppervlakte komt.
Freuds psychoanalytische methode maakte het mogelijk via de invallen van de patiënt bij het verdrongene te komen, en vanuit de vervormingen (dromen, versprekingen etc.) bij dat wat vervormd is. Zo was hij in staat zonder gebruik van de hypnose het voorheen onbewuste in het zielenleven voor het bewustzijn toegankelijk te maken. Een methode die hij terecht tot duidingskunst verhief.
De hypnose die Freud voorheen toepaste zou volgens hem de weerstand omzeilen en daarmee de arts beletten om het psychisch krachtenspel dat van de weerstand uitgaat, inzichtelijk te maken. Dat zou tevens de reden zijn waarom de hypnose slechts voorbijgaande successen op kon leveren.
Wat stelt de psychoanalytische kuur zich precies tot doel? Daarop geeft Freud meervoudig antwoord:
Men kan zeggen: taak van de kuur is het opheffen van de amnesieën. Wanneer alle hiaten in de herinnering zijn opgevuld, alle raadselachtige effecten van het psychische leven zijn opgehelderd, is het voortduren, en zelfs een hernieuwing van de kwaal onmogelijk gemaakt. Men kan de voorwaarde ook anders formuleren: alle verdringingen moeten ongedaan worden gemaakt; de psychische toestand is dan dezelfde als wanneer alle amnesieën zijn opgevuld. Een andere formule: het zou erom gaan het onbewuste voor het bewustzijn toegankelijk te maken, wat door overwinning van de weerstand gebeurt. Men mag daarbij echter niet vergeten dat zo'n ideale toestand ook bij de normale mens niet bestaat en dat men maar zelden in de gelegenheid komt de behandeling bij benadering zo ver door te voeren. (p. 324)
Het voor het bewustzijn toegankelijk maken van alle onbewuste inhoud, lijkt dan ook een onrealistische taak. In de meeste gevallen moet men tevredenheid stellen in afname van symptomen, zoals Freud zegt:
Zoals gezondheid en ziekte niet principieel van elkaar verschillen, maar alleen door een in de praktijk te bepalen kwantitatieve grens gescheiden zijn, zo zal men zich in een behandeling ook nooit iets anders ten doel stellen dan de praktische genezing tot genieten. Bij een onvoltooide kuur of een gebrekkig resultaat van de kuur bereikt men vooral een aanzienlijke verbetering van de algemene psychische toestand, terwijl de symptomen - met verminderde betekenis voor de patiënt - kunnen voortbestaan zonder dat ze hem tot een patiënt bestempelen. (p.325)
Tot slot de indicaties en contra-indicaties voor de psychoanalytische kuur: de kuur zou geschikt zijn voor alle en vooral de chronische psychoneurosen, zonder al te stormachtige of gevaarlijke symptomen. Daarentegen zou juist bij acute gevallen van hysterie eerst een rustiger stadium afgewacht dienen te worden. Voorts moet elke patiënt die een psychoanalytische kuur ondergaat in staat zijn tot een normale psychische toestand (in perioden van verwardheid of melancholische depressie zou bij een hysterie niets aan te vangen zijn). Niet onbelangrijk spreekt Freud van een vereiste wat betreft het intelligentieniveau van de patiënt: 'een zekere mate van aangeboren intelligentie en ethische ontwikkeling' zouden daarbij wenselijk zijn, want 'bij waardeloze personen verliest de arts spoedig de belangstelling die hem in staat stelt zich in het zielenleven van de patiënt te verdiepen.' (p.325)
Ook een te hoge leeftijd (boven de vijftig jaar) zou ongunstig zijn voor het ondergaan van een psychoanalyse, omdat de massa aan psychische materiaal dan niet meer beheersbaar zou zijn, de tijd vereist voor herstel te lang zou worden en het vermogen om psychische processen ongedaan te maken af begint te nemen. Begin dus jong met een analyse, of ten minste onder de vijftig! :-)
Freud beschrijft kuren met een duur van een half jaar tot drie jaar uit te voeren, maar dit zou vooral liggen aan het feit dat hij vaak zware gevallen toebedeeld kreeg, die tevergeefs na vele andere kuren bij hem kwamen om deze nieuwe methode - soms als laatste redmiddel - te ondergaan. Bij lichtere gevallen zou de kuur aanzienlijker korter kunnen duren.
